Nutritionele info op het etiket lezen en begrijpen

Nutritionele info op het etiket

De bedoeling van nutritionele informatie op het etiket is enerzijds de consument helpen om de voedingswaarde van voedingsmiddelen correct te kunnen beoordelen en gezonde(re) keuzes te kunnen maken. Anderzijds kunnen bepaalde vormen van nutritionele informatie  voedselfabrikanten stimuleren om de nutritionele samenstelling van hun producten te verbeteren en het gezonde voedingsaanbod te verruimen. Dat kan in het algemeen, dus ongeacht of de consument er al dan niet bewust voor kiest, bijdragen tot een betere voedingskwaliteit en -omgeving (1,6,15,18).

Verplichte en aanvullende nutritionele informatie

Nutritionele informatie kan op verschillende manieren op het etiket voorkomen (26).
In combinatie met de lijst van ingrediënten is de volgende nutriëntendeclaratie verplicht: de hoeveelheid energie, vetten, verzadigde vetzuren, koolhydraten, suikers, eiwitten, zout. Indien voedingsclaims worden gemaakt, moeten ook de betreffende nutriënten worden gedeclareerd (3).
Voedings- en gezondheidsclaims kunnen de consument extra informatie geven over specifieke voedings- en gezondheidsaspecten van een voedingsmiddel. Het gebruik hiervan is vrijwillig maar de voorwaarden voor de toepassing ervan zijn strikt gereglementeerd (zie verder) (7).
Om de verstaanbaarheid van de nutritionele informatie te verhogen kan er ook vrijwillig worden gekozen voor front-of-pack labelling (FOPL). Een FOPL is een vereenvoudigde en visuele weergave van de nutritionele informatie op de voorzijde van de verpakking. Voor de ontwikkeling en toepassing van zo’n aanvullend informatiesysteem bestaan nog geen eenduidige richtlijnen vanuit de Europese Commissie (zie verder) (6).

Verschillende presentaties

Nutritionele informatie kan op verschillende plaatsen – op de voor- of de achterkant van de verpakking - en in verschillende vormen – tabel, tekst, logo’s, symbolen, kleuren, cijfers, letters - worden weergegeven. Nutritionele informatie vereenvoudigen tot logo’s of symbolen gaat enerzijds in zekere zin gepaard met een verlies aan informatie. Uit de voedingswaardentabel kan men de exacte voedingswaarde aflezen, terwijl bijvoorbeeld een Nutri-Score A geen kwantitatieve maar enkel kwalitatieve informatie geeft. Anderzijds, hoe eenvoudiger de nutritionele informatie wordt voorgesteld, hoe gemakkelijker de consument de informatie kan vatten (15).

Nutritionele informatie zonder etiket?

Fabrikanten zijn wettelijk verplicht om nutritionele informatie op voorverpakte levensmiddelen te voorzien. De wet voorziet echter uitzonderingen op de regel. De vermelding van de voedingswaarde is bijvoorbeeld niet verplicht voor onverwerkte producten die maar uit één ingrediënt bestaan (bv. een pak tomaten of een zak wortelen), kruiden en specerijen, water, azijn of thee. Is de verpakking te klein (kleiner dan 25 cm²) of worden de producten pas bij aankoop verpakt (bv. vlees bij de slager, brood bij de bakker), dan geldt deze verplichting evenmin. De nutritionele informatie moet op eenvoudig verzoek van de consument wel beschikbaar zijn in het verkooppunt (3).
De voedingswaarde van de meeste voedingsmiddelen kan men ook makkelijk zelf opzoeken in een voedingsmiddelentabel of via een app opgesteld door betrouwbare bronnen (bv. www.nubel.be).

De ingrediëntenlijst lezen en begrijpen

De voedingswaardetabel lezen en begrijpen

Eten we gezonder dankzij het etiket?

Draagt nutritionele informatie op het etiket bij tot een gezonder voedingspatroon en verbetert het de algemene nutritionele samenstelling van voedingsproducten? Onderzoeksvragen met antwoorden maar ook nog veel vraagtekens (1,6,15,18,19).

Wordt het etiket opgemerkt?

Om effect te kunnen hebben, moet de consument het etiket in eerste instantie opmerken en lezen. De mate waarin het etiket wordt opgemerkt en gelezen, hangt af van verschillende factoren: de motivatie van de consument (bv. interesse in gezonde voeding), tijdsdruk, kenmerken van het label (bv. grootte, kleur, plaats op de verpakking) en de mate waarin de consument vertrouwd is met een specifiek label (1,27,28).

Wordt het etiket begrepen?

Een goede kennis over voeding blijkt een goede voorspeller voor de mate waarin men de nutritionele informatie begrijpt en gebruikt. Hoger opgeleiden, vrouwen en ouderen hebben doorgaans meer kennis over voeding (9,18,25). 
Uit onderzoek blijkt dat consumenten met een zekere basiskennis redelijk goed in staat zijn om de gezondheidswaarde van voedingsmiddelen correct in te schatten op basis van nutritionele informatie, ongeacht de presentatie. Het gebruik van een FOPL kan hier verder toe bijdragen (1,15,27,28). Het Europese onderzoeksproject FLABEL (Food Labelling to Advance Better Education for Life) stelde vast dat de consument bij afwezigheid van een FOPL, alternatieve indicatoren gebruikt om de gezondheidswaarde van het product in te schatten. In sommige gevallen kan dat weliswaar leiden tot een overschatting van de gezondheidswaarde van een product (bv. door de aanwezigheid van ‘fruit’ in de ingrediëntenlijst van bananenchips).

Helpt het etiket om beter te kiezen?

Terwijl het etiket begrijpen samenhangt met voorkennis over voeding, lijkt de motivatie om gezond te eten mee te bepalen of men rekening houdt met de nutritionele informatie op het moment van aankoop (9,18).
Er bestaat nog geen duidelijk bewijs dat de nutritionele informatie op het etiket effectief het voedselkeuzegedrag van de consument beïnvloedt. Sommige studies stellen vast dat nutritionele informatie op het etiket de consument helpt om gezondere producten aan te kopen. Consumenten geven aan dat ze de nutritionele informatie raadplegen bij de aankoop van voedingsmiddelen en/of dat ze bewust en bij voorkeur kiezen voor voedingsmiddelen met een gezondheidslogo (1,9,18). Deze studies zijn vaak gebaseerd op zelfrapportering, wat de kans op overschatting vergroot. Daarnaast zijn er ook interventiestudies die aantonen dat de implementatie van een bepaalde FOPL (bv. Nutri-Score) bijdraagt tot betere aankopen (1). Andere studies zien dan weer geen effect van nutritionele info op de voedselkeuze (1). In het Europees onderzoek FLABEL zag men bijvoorbeeld geen toename in de verkoop van natuuryoghurt voor en na de introductie van het FOPL ‘Guidelines Daily Amount’ (GDA) (27,28).
Onderzoek naar het effect op voedselkeuzegedrag is ingewikkeld omdat het een resultaat is van een complex samenspel van diverse factoren (1,9). Daarnaast maakt het gebruik van verschillende onderzoeksmethodologieën (bv. interview, zelfrapportering, oogonderzoek, verkoopcijfers, onderzoekscentra versus werkelijke situaties, korte versus lange termijn) het lastig om de resultaten van verschillende studies te vergelijken.

Leidt het etiket tot een betere voedselinname?

Dit is eveneens moeilijk te onderzoeken. Enerzijds omdat het voedingsaanbod ontzettend groot is en continu evolueert. Anderzijds omdat dergelijk onderzoek complexe interventiestudies vergt die het effect op de nutriënteninname gedurende lange termijn opvolgen. Onderzoekers gebruiken daarom regelmatig theoretische berekeningen als een alternatieve methode om het effect op de voedselinname te voorspellen. Hierbij worden vaak geconsumeerde voedingsmiddelen vervangen door vergelijkbare voedingsmiddelen met een betere nutriëntensamenstelling op basis van een specifiek voedingsprofiel. Op basis van deze methode zien studies dat de samenstelling van de voeding verbetert (1,18). Of dit resultaat ook standhoudt in de dagelijkse realiteit, inclusief interfererende persoonlijke kenmerken en omgevingsfactoren, is onzeker.

Verbetert de nutritionele samenstelling van producten?

De introductie van de verplichte voedingswaardedeclaratie is voor een groot deel verantwoordelijk voor de inspanningen die de laatste jaren zijn geleverd om onder meer het gehalte aan verzadigde vetten, zout en suiker in producten te verlagen. Het verband tussen FOPL en de optimalisatie van producten is minder onderzocht. Theoretische berekeningen voorspellen een verbetering van de nutritionele samenstelling van producten rekening houdend met de voedingsprofielen van FOPLs (1,15).

Nutritionele informatie alleen volstaat niet

Nutritionele informatie op het etiket kan de consument helpen om gezonder te kiezen en ertoe bijdragen om een gezondere voedingsomgeving te creëren. Het kan dus deel uitmaken van een integraal beleid om gezonde voeding te promoten, maar er is meer nodig in de vorm van bijvoorbeeld bijkomende educatie en ondersteuning. Variatie en evenwicht zowel binnen als tussen productgroepen en de juiste verhouding respecteren tussen verschillende productgroepen zoals aangegeven in de voedingsdriehoek, zijn de sleutel tot een gezond voedingspatroon.

Voedings- en gezondheidsclaims

Voedingsclaims zijn uitspraken over de energetische waarde die een voedingsmiddel levert en de nutriënten die het bevat (bv. energiearm, bron van vezels, rijk aan vitamine C). Een gezondheidsclaim wijst op een verband tussen een voedingsstof, een voedingsmiddel of een voedingsgroep en de gezondheid (bv. calcium is nodig voor het onderhoud van gezonde botten). Zij kunnen worden weergegeven in de vorm van geschreven tekst, een symbool of een illustratie (7).

Strikt EU-gereglementeerd

De voorwaarden voor het gebruik van voedings- en gezondheidsclaims in de Europese Unie zijn strikt gereglementeerd (7). Enkel gezondheidsclaims die door EFSA (European Food Safety Authority) zijn goedgekeurd, mogen onder bepaalde voorwaarden worden gebruikt. In december 2018 telde de lijst met toegestane gezondheidsclaims 261 claims (16).

Los van het nutritionele profiel van een voedingsmiddel

Voedings- en gezondheidsclaims houden op dit ogenblik geen rekening met het globale nutritionele profiel van het voedingsmiddel. Hoewel de claimswetgeving de invoering van voedingsprofielen oplegt – op basis hiervan wordt bepaald welke voedingsmiddelen voedings- en gezondheidclaims mogen dragen - bleef tot op de dag van vandaag de uitvoering ervan uit (7). Europa formuleerde wel al enkele aanbevelingen in een werkdocument, maar een consensus bleef uit (10). Het is dus aan de consument om de nutritionele kwaliteit van voedingsmiddelen correct in te schatten en zich niet te laten misleiden door voedings- en gezondheidsclaims.

Impact van gezondheidsclaims en symbolen op voedselkeuze en eetgedrag

In 2012 werd een vierjarig Europees onderzoek opgestart naar de impact van gezondheidsclaims en symbolen op de voedselkeuze en het eetgedrag van consumenten. Het CLYMBOL (claim symbols consumers)-project bestaat uit meer dan 30 studies die elk focussen op verschillende aspecten zoals de toepassing van gezondheidsclaims en symbolen op de Europese voedselmarkt en de motivatie en vaardigheden van consumenten bij het gebruik van gezondheidsclaims en de impact ervan op de voedselkeuze. De verschillende onderzoeksresultaten zijn te raadplegen via www.clymbol.eu (24).

Voedingsclaims lezen en begrijpen

Front-of-packlabelling

Een front-of-packlabel (FOPL) is een vereenvoudigde en visuele weergave van de nutritionele informatie op de voorzijde van de verpakking. De bedoeling is consumenten helpen om snel gezonde keuzes te kunnen maken. Het is een vrijwillig systeem dat als aanvulling dient en in geen geval de verplichte nutritionele informatie mag vervangen. (1,6,15,18). FOPLs worden door verschillende organisaties ontwikkeld, gaande van overheidsinstanties en ngo’s tot de voedingsindustrie en de distributie (26). Er bestaan verschillende soorten FOPL. Sommige zijn nutriëntspecifiek (bv. GDA of ‘Guideline Daily Amount’-label), andere geven een meer algemene beoordeling over de nutritionele kwaliteit van het levensmiddel (bv. Nutri-Score) (1,5,6,15).

Succesfactoren FOPL

De ontwikkeling en implementatie van FOPL moet doordacht gebeuren. De ‘World Cancer Research Foundation’ (WCRF) en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hebben aanbevelingen ontwikkeld die beleidsmakers als leidraad kunnen gebruiken bij de ontwikkeling van een duurzaam FOPL-systeem (1,6). Zij pleiten voor de ontwikkeling en implementatie van een duidelijk, consistent en wetenschappelijk onderbouwd label dat helder is voor de consument. Zij benadrukken dat het belangrijk is om hierbij verschillende stakeholders te betrekken (bv. voedingsindustrie, consumentorganisaties, wetenschappelijk onderzoek, consumenten). Bovendien vragen ze een maximale inzet voor een continue monitoring en evaluatie van het FOPL-effect op consumenten en producenten (1,6,15).

Voedingsprofielen vormen de basis van FOPL

Voedingsprofilering is een wetenschappelijke methode om voedingsmiddelen te rangschikken op basis van hun nutritionele kwaliteit met het oog op hun plaats in een gezonde voeding voor een goede gezondheid (11,12,13,14,15). Voedingsprofielen kunnen ook nog voor andere doeleinden worden gebruikt, bijvoorbeeld om voedselmarketing bij kinderen te beperken (bv. EU Pledge programme), voor de indeling van voedingsmiddelen op basis van hun mate van bewerking (bv. NOVA-classificatie), voor de toepassing van voedings- en gezondheidsclaims (bv. dat voedingsmiddelen die te veel vet, zout of suiker bevatten geen voedings- of gezondheidsclaim zouden mogen dragen), om richtlijnen vast te leggen voor schoolmaaltijden en als criteria voor productontwikkeling.
De laatste 25 jaar werden meer dan 100 verschillende voedingsprofielen ontwikkeld. Landen ontwikkelen hun eigen voedingsprofielen, aangepast aan het geldende voedingspatroon en de samenstelling van de gangbare voedingsmiddelen in het land, de knelpunten in het voedingspatroon van de bevolking en de nationale wetgeving. Omwille van de mogelijke verwarring van het grote aantal voedingsprofielen pleit de Europese Diëtistenorganisatie (EFAD) voor een harmonisatie van voedingsprofielen (11).

Beperkingen van FOPL

Eenvoudige FOPLs krijgen de voorkeur maar zij mogen door oversimplificatie niet leiden tot misinterpretatie. Bijkomende communicatie en educatie aansluitend bij een breder gezondheidsbeleid blijven sowieso nodig, zeker ook aangezien het FOPL-systeem vrijwillig is. Een label alleen zal er niet voor zorgen dat mensen plots gezonder gaan eten.
Voedingsprofilering klasseert ten slotte voedingsmiddelen en geen voedingspatronen. Andere belangrijke determinanten van een gezonde voeding zoals portiegrootte, evenwicht en variatie worden niet mee in kaart gebracht. Men mag evenmin uit het oog verliezen dat andere factoren eveneens een rol blijven spelen bij de voedselkeuze van de consument, zoals prijs, smaak, merkvoorkeuren van het gezin, gemak en verpakkingsgrootte (11,12,13,14,15).

Front-of-packlabels lezen en begrijpen