Vitamine D, een wondermiddel?

Wat is vitamine D?

Vitaminen zijn essentiële voedingsstoffen die via de voeding moeten worden aangebracht omdat het lichaam ze zelf niet of onvoldoende kan aanmaken. Vitamine D is een vetoplosbaar vitamine dat het lichaam wel zelf kan aanmaken onder invloed van zonlicht.

Onder invloed van UVB-straling (zonlicht) wordt 7-dehydrocholesterol (7-DHC) in de huid omgevormd tot vitamine D3. Vitamine D3 kan ook rechtstreeks via de voeding worden aangebracht (zie figuur 1). Vitamine D3 is op zich weinig actief. Het moet twee extra hydroxylatiestappen ondergaan alvorens het kan binden op zijn receptor. De eerste hydroxylatie vindt plaats in de lever waarbij 25-hydroxyvitamine D3 wordt gevormd. De tweede hydroxylatie vindt plaats in de nieren waarbij het actieve 1,25-dihydroxyvitamine D3 (calcitriol) wordt gevormd.

Figuur 1. Syntheseproces van actief vitamine D of 1,25-dihydroxyvitamine D3 (1).

Hoeveel vitamine D heb je nodig?

Het gezicht en de handen gedurende 15 tot 30  minuten per dag blootstellen aan de zon zou naast een gezonde voeding voor de meeste mensen met een blanke huid volstaan om de vitamine D-behoefte te dekken.

De Belgische Hoge Gezondheidsraad raadt aan om vanaf de geboorte een suppletie te voorzien in de vorm van een voedingssupplement van 10 µg (400 IU) per dag bij kinderen en van 15 µg (400-600 IU) per dag bij tieners tot de leeftijd van 18 jaar en rekening houdend met hun blootstelling aan zonlicht.
Voor volwassenen bedraagt de aanbevolen inname 10 µg (400 IU) per dag. Die moet oplopen tot 15 µg (600 IU) per dag bij personen met risico op osteoporose en tot 20 µg (800 IU) per dag bij zwangerschap, tijdens de borstvoedingsperiode en bij ouderen (70-plussers). Het gebruik van supplementen kan nodig zijn om deze aanbevelingen te halen.
Waakzaamheid is geboden voor de inname van te veel vitamine D. Vitamine D is vetoplosbaar en een teveel hiervan kan dus niet, zoals een teveel aan wateroplosbare vitaminen, zomaar worden uitgescheiden langs de nieren. De maximaal aanvaardbare dosis bedraagt 25 µg (1000 IU) per dag bij kinderen van 0 tot 10 jaar en 50 µg (2000 IU) per dag vanaf de leeftijd van 11 jaar.

Ten slotte moet ook rekening worden gehouden met de mate van absorptie (bv. meer nodig bij patiënten met een vetdiarree of een gastric bypass), met de lichaamssamenstelling (bv. lagere vitamine D3-spiegels bij obesitas) en met bepaalde pathologieën (bv. nierinsufficiëntie leidt tot een lagere 1-alfa-hydroxylase-activiteit waardoor suppletie met het actieve 1,25-dihydroxyvitamine D3 of met het 1-alfa-gehydroxyleerd product nodig is). Voor een gunstig effect van een vitamine D-supplement blijft tevens een adequate calciuminname essentieel (zie ‘rol van vitamine D in calciummetabolisme’)

Tabel 1. Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid en maximaal toelaatbare inname vitamine D3 (2).

Vitamine D-tekort

In België blijkt niet alleen de calciuminname in het algemeen te laag. Ook een vitamine D-tekort is uiterst courant bij zowel kinderen als volwassenen en vooral op het einde van de winter en bij het begin van de lente.
Zwangere vrouwen, adolescenten en ouderen die in een rusthuis verblijven, vergen extra aandacht. Ook voor andere groepen neemt de bezorgdheid toe: mensen met een donkere huidskleur, mensen die enkel gesluierd buiten komen, obesen en personen met een (geïnduceerde) vetmalabsorptie, zoals na een gastric bypass.
Er zijn weinig voedingsmiddelen die kunnen zorgen voor een voldoende hoge vitamine D-status. Als blijkt dat de aanbevolen en veilige blootstelling aan natuurlijk zonlicht (dit is zonder te verbranden) onvoldoende soelaas kan bieden, zullen bijkomende maatregelen nodig zijn, zoals supplementen voorschrijven.

Waar zit vitamine D in?

Zonlicht is onze belangrijkste natuurlijke bron van vitamine D. Vitamine D wordt ook, zij het in veel mindere mate, aangebracht via de voeding.

Dierlijke bronnen, vooral vette vis zoals zalm en makreel, leveren vitamine D3 (cholecalciferol). Boter, room, kaas, lever en eigeel bevatten van nature eveneens wat vitamine D.  Melk op zich bevat slechts kleine hoeveelheden vitamine D.
Plantaardige bronnen, vooral fungi en schimmels, leveren vitamine D2 (ergocalciferol). Vitamine D2 heeft in het menselijk lichaam dezelfde vitamine D-activiteit als cholecalciferol en wordt in het lichaam omgezet naar het actieve ercalcitriol. Vitamine D3 heeft wel een iets sterkere werking dan vitamine D2. 

Er zijn ook voedingsmiddelen die verrijkt worden met vitamine D (bv. margarines en bak- en braadproducten, ontbijtgranen, zuivelproducten en vruchtensappen). Het toevoegen van vitaminen en mineralen aan voedingsmiddelen is onderworpen aan een strikte wetgeving. Die stelt dat de toegevoegde vitaminen en/of mineralen in een significante hoeveelheid (minstens 15% van de voedingswaardereferenties zoals vermeld in de 1169/2011) in het levensmiddel aanwezig moeten zijn. Vitamine D-verrijkte voedingsmiddelen moeten minstens 0,75 µg vitamine D per 100 g bevatten.

Tabel 2. Vitamine D in de voeding (5).

Vitamine D en botgezondheid

Voldoende vitamine D en voldoende calcium zijn essentieel voor het calciummetabolisme en de botgezondheid. Vitamine D draagt bij tot de normale ontwikkeling van botten en tanden (6).  

Het pathologische beeld van rachitis of de Engelse ziekte, gekenmerkt door spierzwakte, moeheid en beenderafwijkingen, werd reeds in de 17e eeuw beschreven. Pas in het begin van de 20e eeuw, na de ontdekking van vitamine D3, kon het verband worden gelegd met een tekort aan vitamine D. Latere epidemiologische studies bevestigen dat lage bloedspiegels aan vitamine D geassocieerd zijn met een slechte botkwaliteit.

Vitamine D, veel meer dan alleen een botvitamine

In de jaren 70 en 80 van de 20ste eeuw werden er behalve in de lever en de nieren ook vitamine D-receptoren en vitamine D-activerende enzymen teruggevonden in organen die niets met het bot- en het calciummetabolisme te maken hebben. Deze vaststellingen hebben heel wat onderzoek naar mogelijke andere functies van vitamine D op gang gebracht, bijvoorbeeld in het immuunsysteem, in de insulineproducerende bètacel van de pancreas, in hart- en skeletspieren en zelfs in de hersenen. Op basis van in vitro- en dierexperimenteel onderzoek werd zelfs gesuggereerd dat vitamine D mogelijk een regulerende rol speelt in de groei en de metastasering van kankercellen.

• Vitamine D draagt bij tot een normale werking van het immuunsysteem (6). Of vitamine D ook helpt te beschermen tegen een Covid-19-infectie en invloed heeft op de ernst van de ziekte is nog niet bewezen. Hiervoor zijn bijkomende grootschalige interventiestudies nodig. Voorlopig gaat het enkel om associaties of verbanden (en geen oorzaak-gevolgrelaties) die men ziet tussen een lage vitamine D-status en een hoger risico op een Covid-19-infectie en/of slechter verloop ervan. Er spelen waarschijnlijk nog andere factoren een rol. Wanneer bijvoorbeeld een lage vitamine D-status het gevolg is van andere aandoeningen (bv. overgewicht), kunnen die ook invloed hebben op Covid-19 (7).
• Vitamine D draagt bij tot een normale werking van de spieren (6). Vitamine D is goed gekend voor zijn rol in de behandeling van osteoporose, maar het is ook van belang in de aanpak van sarcopenie. Onderzoek heeft aangetoond dat vitamine D-deficiëntie geassocieerd is met spierzwakte, een verhoogd valrisico en een verminderd fysiek functioneren. 
  
  Lees meer over vitamine D en sarcopenie.
   
• Vitamine D zou ook bescherming bieden tegen hart- en vaatziekten, diabetes en kanker. Voorlopig ontbreken nog de vereiste interventiestudies om hierover eenduidige conclusies te kunnen formuleren.

Intussen is het vooral zaak om frequent voorkomende vitamine D-deficiënties te vermijden.