Duurzaam en voedzaam eten? Meten is weten

De milieuproblematiek is multifactorieel en mag niet enkel globaal maar moet ook lokaal bekeken en gemeten worden. Wist je bijvoorbeeld dat de Vlaamse melk een gemiddelde koolstofvoetafdruk heeft van 0,99 kg CO2-equivalent per liter. Ter vergelijking: de gemiddelde koolstofvoetafdruk van een liter melk wereldwijd is 3,2 kg CO2 equivalent (1). Het eetgedrag van de mens is eveneens een complex gegeven. Om gepast te kunnen bijsturen moet men voldoende zicht houden op de werkelijke voedingsinname, de nutritionele status en op mogelijk interfererende gedrags- en omgevingsdeterminanten.
 

De aanbevelingen

De algemene voedingsaanbevelingen raden aan om meer plantaardig te eten en zoveel mogelijk de voorkeur te geven aan weinig bewerkte basisproducten (2,3). Dat betekent in de eerste plaats meer groenten, fruit en volkorenproducten en vaker voor peulvruchten, noten en zaden kiezen. Zij hebben een gunstig effect op de gezondheid. Deze basisvoeding wordt verder aangevuld met in verhouding kleinere hoeveelheden dierlijke producten. Zij dragen bij tot de inname van een aantal essentiële voedingsstoffen zoals ijzer, zink, jodium, calcium en vitamine B12 in een goede biobeschikbare vorm. Zij brengen ook nog andere bioactieve stoffen aan die deel uitmaken van de natuurlijke voedingsmatrix . Dankzij de gezonde keuze in de juiste verhoudingen krijgen we voldoende van alle essentiële voedingsstoffen binnen die nodig zijn om optimaal te functioneren en gezond te blijven.

Omdat de milieu-impact van de productie van plantaardige producten in het algemeen lager is dan die van de productie van dierlijke producten wordt bovendien aangeraden om tegen 2030 60% van onze eiwitten uit plantaardige voedingsmiddelen te halen en 40% uit dierlijke (4).
 

Voedselconsumptiepeiling

Uit de laatste voedselconsumptiepeiling van 2014 blijkt dat we in het algemeen nog niet gezond eten. We drinken gemiddeld te weinig water en te veel gesuikerde frisdranken en alcoholbevattende dranken, we eten te weinig graanproducten, aardappelen, groenten, fruit, melkproducten (wel voldoende kaas) of calciumverrijkte sojaproducten, vis, peulvruchten en nog te veel bewerkte vleesproducten (zoals hamburgers, worst en vleeswaren) en ‘lege calorieën’, voedingsmiddelen uit de rode bol van de voedingsdriehoek, die vullen maar niet voeden. Dat vertaalt zich ook in een tekort aan belangrijke vitaminen en mineralen bij veel Belgen (5).

Sinds 2022 verzamelt Sciensano opnieuw gedetailleerde informatie over de voedingsgewoonten van de Belgen. De resultaten van de nieuwe voedselconsumptiepeiling zijn nog niet gepubliceerd. Afwachten of het gemiddelde voedingspatroon gezonder is geworden.
 

Preventiebarometer

De resultaten van de gezondheidsenquête (2018) en de laatste preventiebarometer (2023) van Sciensano rond eetgedrag laten alvast weinig verbetering zien (6,7).

Volgens de preventiebarometer is de helft van de volwassen Vlaamse bevolking  te zwaar en lopen mannen, jongvolwassenen en personen uit meer kwetsbare socio-economische posities meer risico op ongezond eetgedrag. Ongeveer drie kwart van de Vlaamse volwassen bevolking heeft de intentie om gezonder te eten maar de helft hiervan is onzeker over zijn of haar slaagkansen. De grootste belemmeringen die worden ervaren zijn een druk leven en de idee dat gezonde voeding te duur en niet lekker is. Tijd, smaak en prijs blijven belangrijke drempels om gezonder te eten.

Een ambitieus beleid om personen te ondersteunen die intenties hebben om gezonder te eten is belangrijk maar lijkt gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ons eetgedrag wordt door allerlei factoren bepaald. Zowel interne als externe factoren sturen onze voedselinname.
 

Eiwitmonitor Vlaanderen

In het kader van de ‘Green Deal Eiwitshift op ons bord’ werd in 2023 het project EI-MEET opgestart (7). Opzet is om de eiwitinname en -aankopen in Vlaanderen te monitoren. Het doel is om deze monitor jaarlijks te publiceren en zo de evolutie te volgen.

Eiwitinname

Volgens de voedselconsumptiepeiling (VCP) van 2014 haalde de Belg 61,4% van zijn eiwitconsumptie uit dierlijke bronnen, 28,9% uit plantaardige bronnen en 9,7% uit gemengde voedingsmiddelen (zoals koekjes en cake). Veruit de meeste plantaardige eiwitten haalde de Vlaming uit graanproducten zoals brood, ontbijtgranen en pasta (21%). Groenten en aardappelen droegen elk voor minder dan 3% bij tot de totale eiwitinname, peulvruchten voor 0,3%. In de groep van dierlijke producten zorgden vlees, gevogelte en vleeswaren (34%), zuivel (18%) en vis, -schaal en schelpdieren (6%) voor de grootste bijdrage aan de totale eiwitinname. Deze voedingsmiddelen bevatten in het algemeen ook meer eiwitten per 100 g. Ruim 9% van de eiwitten werd ten slotte uit allerlei zoetigheden en zoute snacks en sauzen gehaald, producten die niet bijdragen tot een gezonde voeding (5). 

In de EI-MEET van 2023 is er een licht positieve evolutie merkbaar, weliswaar nog ver verwijderd van de doelstelling om 60% van de eiwitten uit plantaardige voedingsmiddelen te halen en 40% uit dierlijke. In 2023 haalt de Vlaming  41,3% van zijn eiwitinname uit plantaardige voedingsbronnen en 58,7% uit dierlijke. Flexitariërs - zij nemen 1 of meerdere keren per week geen dierlijke producten - bereiken een verhouding van 52,9% eiwitten uit plantaardig bronnen en 47,1% eiwitten uit dierlijke. Vrouwen en de leeftijdsgroep 25-40 jarigen scoren in het algemeen ook iets beter in vergelijking met respectievelijk mannen en oudere leeftijdsgroepen.

Met het oog op de eiwitshift wordt er vooral gekeken naar het gebruik van plantaardige alternatieven voor dierlijke producten die rijk zijn aan eiwitten, verder ook de plantaardige kernproducten genoemd (peulvruchten, noten, pitten, zaden en afgeleide noten- en zadenpasta’s, plantaardige alternatieven voor vlees, vleeswaren, vis en zuivel). Bijna 7% van de eiwitinname komt in 2023 uit plantaardige kernproducten. Noten, pitten en zaden dragen hierin bij voor bijna 3%, plantaardige alternatieven voor zuivel voor ongeveer 1%, peulvruchten voor ongeveer 0,84%, zogenaamde vleesvervangers voor 0,72%, de groep tofu, quorn en tempeh voor 0,48%. Het grootste aandeel plantaardige eiwitten (29,4%) komt uit andere plantaardige producten zoals graanproducten, aardappelen, groenten en fruit.

Eiwitaankopen

Op basis van de cijfers van CPS GfK bracht VLAM (Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing) de evolutie in de eiwitaankopen voor thuisverbruik in Vlaanderen tussen 2016 en 2022 in kaart.

Er zijn op productniveau enkele voorzichtige signalen van een eiwitshift, maar de totale verhouding tussen plantaardige en dierlijke eiwitaankopen bleef de afgelopen 6 jaar relatief stabiel.

In 2022 kwamen 66,1% van de eiwitaankopen in Vlaanderen van dierlijke producten (66,7% in 2016).  Zuivel en vlees leveren de belangrijkste bijdrage aan deze eiwitaankopen. De eiwitaankopen via plantaardige kernproducten bedroeg 4,1% (3,7% in 2016). De rest kwam via andere plantaardige producten zoals graanproducten, aardappelen, groenten en fruit.

De eiwitaankopen via dierlijke producten daalden met 2% tot 12.270 gram eiwitten per capita in 2022. De eiwitaankopen via plantaardige kernproducten stegen met 9%. Met een totaal van 752 gram eiwitten per capita per jaar blijven de eiwitaankopen via deze producten echter beperkt. De stijging in eiwitaankopen via de plantaardige kernproducten komt vooral uit noten, zaden en pitten en plantaardige alternatieven voor vlees, vleeswaren en smeersalades. Het eiwitaandeel via de aankopen van plantaardige alternatieven voor zuivel daalt, mogelijk door een groter aanbod van eiwitarme plantaardige drinks. De eiwitaankopen via vooral graanproducten maar ook aardappelen, groenten en fruit bleven status quo op in totaal 5.543 gram eiwitten per capita.

Conclusie

Gewoontes veranderen niet snel. Hoewel de Vlaming tussen 2014 en 2023 eens vaker heeft gekozen voor vegetarische vleesvervangers en plantaardige alternatieven voor zuivel en een vaker een dag geen vlees of vis gegeten, blijft hij graag dierlijke producten consumeren. Meer dan de helft van de Vlamingen geeft aan dat ze de intentie hebben om in de toekomst meer plantaardig te gaan eten. Het is bekend dat er een groot verschil is tussen intentie en werkelijk gedrag. De verklaring hiervoor zit in de zogenaamde 5G-mix: in hun voedingskeuzes maken consumenten afwegingen op het vlak van Genot, Gemak, Geld, Gezondheid en Geweten. In die afwegingen komt Genot doorgaans op de eerste plaats en Geweten op de laatste plaats. Consumenten zullen op het vlak van duurzaamheid slechts kleine en makkelijke stappen zetten als de duurzame keuze ook een voordeel voor hen oplevert op minstens één van de andere 5G’s.

Behalve de eiwitaanbreng moet de rest van de voeding ten slotte ook blijven voldoen aan alle andere nutritionele noden, in het bijzonder die van micronutriënten. Een milieuverantwoorde voeding voor de planeet mag niet ten koste gaan van een volwaardige voeding en goede gezondheid voor de mens op korte en lange termijn. Een belangrijk aandachtspunt, zeker ook bij kwetsbare groepen zoals kleine kinderen, jonge en zwangere vrouwen en ouderen (9).
 

Eiwitmonitor Nederland

Ook in Nederland vond in 2023 een eerste eiwitmonitor plaats (10). De algemene conclusies liggen in dezelfde lijn. Nederland heeft als doelstelling dat de algemene bevolking in 2030 evenveel eiwitten uit plantaardige als uit dierlijke bronnen consumeert. De actuele inname ligt vandaag op 61% uit dierlijke bronnen en 39% uit plantaardige bronnen. Ook in Nederland ziet men slechts een voorzichtige verschuiving richting meer plantaardige eiwitconsumptie: jongeren eten relatief gezien meer plantaardige eiwitten, tussendoortjes zijn in verhouding vaker plantaardig en men eet met vrienden en familie, onderweg of op het werk in verhouding al meer plantaardige eiwitten.

Vlees en zuivel voeren nog steeds de boventoon. Zij worden meer gewaardeerd dan vlees- en zuivelvervangers en men weet beter hoe men hiermee kan koken. Men is vlees en zuivel meer gewoon en het is sociaal meer geaccepteerd. Er is ook nog veel aandacht voor in supermarkten. Plantaardige eiwitbronnen waarvoor consumenten het meeste openstaan bij aankoop blijken onbewerkte producten zoals noten en peulvruchten. Dat is positief en kan verder worden ondersteund door ze aantrekkelijker te maken door smaak-, prijs- en productpositionering en door hierrond meer voedselvaardigheden bij te brengen