Sterk bewerkt voedsel: hoe (on)gezond is het?

Sterk bewerkt voedsel: een diverse groep

Het merendeel van het voedsel dat we eten is in meer of mindere mate bewerkt. Om ons voedsel veilig voor consumptie, makkelijk verteerbaar en/of lekker te maken kan het vanaf de boerderij tot op ons bord verschillende bewerkingen ondergaan. Deze bewerkingen kunnen de voedingswaarde positief (bv. voedingsstoffen worden makkelijker opgenomen) maar ook negatief (bv. voedingsstoffen gaan verloren) beïnvloeden.
 

Meer lezen  Voedselbewerking: wat ligt er op ons bord?
 

De technologische bewerkingen op zich vormen niet noodzakelijk een probleem. Ze leveren vaak gezonde voedingsmiddelen op.  Voor de transformatie van een basisgrondstof zoals graan tot volkorenbrood zijn bijvoorbeeld meerder bewerkingstappen nodig. Toch past volkorenbrood in een gezond voedingspatroon.

De voorbije decennia zijn veel voedselbewerkingen er echter steeds meer op gericht om goedkoop gemaksvoedsel op de markt te brengen. Dit gemaksvoedsel is vaak nutriëntarm en/of energiedens. Het bevat doorgaans veel vet, toegevoegde suiker en/of zout en relatief weinig eiwitten, vezels, vitaminen en mineralen. Het levert zogenaamde lege calorieën. In ons westers voedingspatroon vervangt het te veel en te vaak nutrientrijke onbewerkte of minimaal bewerkte voedingsmiddelen.

Om voedingsmiddelen op basis van hun bewerkingsgraad in te delen en hun effect op de gezondheid te onderzoeken, wordt veelal het NOVA-classificatiesysteem gebruikt. Dit systeem definieert vier categorieën waarbij groep 1 de minst bewerkte voedingsmiddelen omvat en groep 4 sterk bewerkte voedingsmiddelen. Sterk bewerkte voedingsmiddelen worden volgens NOVA beschouwd als ‘formulaties’ waaraan suiker, vet, zout en additieven zijn toegevoegd en waarbij weinig tot niets meer van het natuurlijke product te herkennen is. Ze zijn volgens NOVA te herkennen door de (vele) additieven op het etiket. Er is echter ook kritiek op de NOVA-classificatie omdat deze onvoldoende rekening houdt met de nutritionele samenstelling van voedingsmiddelen. Zo staat volkorenbrood in groep 4 omdat er zout aan is toegevoegd, maar eten we er volgens de richtlijnen van de voedingsdriehoek best wat meer van. Naast de nutritionele samenstelling kan de voedingsmatrix echter ook nog van invloed zijn op mogelijke gezondheidseffecten van voedingsmiddelen.
 

Meer lezen  Sterk bewerkt voedsel: nood aan duidelijke definities

Het probleem met ultrabewerkt voedsel

Met een RCT-interventiestudie (1) stelden onderzoekers vast dat deelnemers die ad libitum werden blootgesteld aan een voeding bestaande uit ultrabewerkt voedsel, in gewicht toenamen en meer energie innamen dan wanneer ze, eveneens ad libitum, werden blootgesteld aan een voeding die voornamelijk bestond uit onbewerkt voedsel. Gedurende twee weken kreeg de interventiegroep enkel ultrabewerkt voedsel ter beschikking. Daarna volgde een periode van twee weken waarbij ze vooral onbewerkt voedsel kregen. De energiedensiteit van de voorgeschotelde maaltijden waren gelijk, maar de proefpersonen aten tot 500 kcal meer per dag tijdens de periode dat de maaltijden uit ultrabewerkt voedsel bestond. Welke factoren verantwoordelijk waren voor de hogere energie-inname kon in de studie niet worden achterhaald.

De relatie met welvaartsziekten

Onderzoek naar de impact van een voedingspatroon met veel sterk bewerkte of ultrabewerkte voedingsmiddelen op niet-overdraagbare chronische aandoeningen zoals obesitas, diabetes, hart- en vaatziekten en kanker is voornamelijk observationeel onderzoek. Uit een FAO-rapport (1) dat een reeks peer-reviewed observationele onderzoeken bundelt, blijkt dat een voeding met veel sterk bewerkte voeding doorgaans energiedenser is, meer zout, vrije suikers, verzadigde vetten en transvetten bevat en minder eiwitten, vezels, vitaminen, kalium en andere mineralen. De consumptie van veel ultrabewerkte voedingsmiddelen wordt in dit rapport ook in verband gebracht met een hoger risico op obesitas en andere niet-overdraagbare aandoeningen.

De meeste onderzoeken bestuderen de relatie tussen ultrabewerkte voeding, zonder onderscheid te maken tussen verschillende soorten voedingsmiddelen, en een bepaalde aandoening.
Recent verscheen het resultaat van een onderzoek bij 266.666 deelnemers in zeven Europese landen naar de relatie van verschillende soorten ultrabewerkte voeding en het risico op multimorbiditeit (lijden aan minstens 2 chronische aandoeningen tegelijk, waaronder kanker, een cardiovasulaire aandoening en diabetes typs 2) (3). Een voedingspatroon met meer sterk bewerkte voeding als totale groep is positief gerelateerd met het ontwikkelen van co-morbiditeit door kanker en cardiovasculaire aandoeningen, maar dat bleek niet voor elke type ultrabewerkte voeding apart zo te zijn. Frisdranken gezoet met artificiële zoetstoffen of met suiker, sterk bewerkte dierlijke producten (in het bijzonder sterk bewerkt vlees en kaas), sauzen, spreads en smaakmakers (waaronder margarine) gingen samen met een verhoogd risico op multimorbiditeit. Voor zogenaamd ‘sterk bewerkt’ brood, ontbijtgranen en plantaardige alternatieven gold dat niet.
Een andere studie in een Braziliaanse cohort vond een positieve relatie tussen een toenemende consumptie van ultrabewerkte voeding en een verhoogd risico op diabetes type 2. Dat gold in het bijzonder voor gezoete frisdranken en bewerkt vlees. Yoghurt en gezoete zuiveldesserts associeerden met een verlaagd risico op diabetes type 2 (4).

Meer onderzoek is nodig

Of ultrabewerkt voedsel rechtstreeks verantwoordelijk is voor verschillende chronische aandoeningen zoals obesitas, kanker, diabetes en hart- en vaatziekte, kan op basis van observationeel onderzoek niet worden achterhaald. Er zijn sterke aanwijzingen dat bepaalde sterk bewerkte voedingsmiddelen beter maar met mate worden gegeten en onbewerkte of minimaal bewerkte voeding best de voorkeur krijgt. Meer (interventie)onderzoek is zeker nodig om de mogelijk (causale) rol van ultrabewerkte voedingsmiddelen op de voedselkwaliteit en de volksgezondheid vast te stellen.