leestijd

Gezond eten op school en op het werk

I. Coene, Voedingsdeskundige NICE

Kinderen en hun ouders brengen een groot deel van de weekdag door op school of op het werk. Zij kunnen hun eigen lunchpakket meebrengen of gebruik maken van het aanbod op school of van het bedrijfsrestaurant. Richtlijnen voor gezonde warme maaltijden en broodjes kunnen helpen om het voedselaanbod en de voedingsomgeving te verbeteren. Doel is om van de gezonde keuze de makkelijke keuze te maken en zo gezonde eetgewoonten te bevorderen.

Schoolkantines en bedrijfsrestaurants met een gezonde uitstraling

Ze vormen een belangrijk onderdeel van een geslaagd gezondheidsbeleid op school en op het werk. Een gezonde uitstraling slaat op een ruim, aantrekkelijk en gezond voedingsaanbod in een inspirerende school- en werkomgeving. De toepassing van eenvoudige nudgingmethoden kunnen helpen om van de gezonde keuze de makkelijke en de vertrouwde keuze te maken. Veel scholen en bedrijven zijn goed op weg maar er is nog werk aan de winkel. De overheid en diverse partners zoals de cateraars ondersteunen een gezond voedingsbeleid via gezamenlijke engagementsverklaringen en de ontwikkeling van gidsen met richtlijnen die houvast bieden.

De Vlamingen eten nog te weinig gezond. Ongeveer de helft heeft overgewicht. Ook zo’n 14 % van de 11- tot 18- jarigen kampt al met overgewicht. Een van de knelpunten is de consumptie van te veel suiker- en vetrijke producten die behoren tot de restgroep of de rode zone buiten de voedingsdriehoek. Vlamingen moeten worden aangemoedigd om meer water te drinken, meer groenten en fruit te eten, vaker te kiezen voor peulvruchten en volkoren graanproducten en voldoende melk en melkproducten te nemen. Thuis, maar ook op school en op het werk.

Drie redenen voor gezond eten op school en op het werk

Hoe vaker men in aanraking komt met gezonde voeding en kan ervaren dat het gevarieerd en lekker is, hoe groter de kans dat men het uiteindelijk ook oppikt en handhaaft als onderdeel van zijn dagelijkse routine.
Wie thuis al gezond eet, moet dat op school of op het werk ook kunnen doen.
Een gezonde voeding draagt bij tot een goede gezondheid en een gezond gewicht en verlaagt het risico op chronische aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en sommige kankers. Gezonde leerlingen en werknemers die zich goed voelen hebben meer energie, zijn alerter, kunnen zich beter concentreren, zijn productiever en meer betrokken. Dat zorgt voor minder school- en werkverzuim en een goede werksfeer.

Ingebed in gezondheidsbeleid

Het voedingsaanbod verbeteren op school en op het werk is een goede zaak, maar volstaat niet. Voor een wezenlijk effect op de algemene eetgewoonten op korte en op lange termijn, moet het goed worden ingebed in een kwaliteitsvol voedings- en gezondheidsbeleid. Dat bestaat uit verschillende strategieën: educatie (bv. kennis, vaardigheden en attitudes bijbrengen), omgevingsinterventies, afspraken en regels maken en zorg en begeleiding voorzien (bv. aandacht voor specifieke behoeften, voedselallergieën en -intoleranties). Met een goede mix van strategieën kan men mensen bewust maken van gezonde voeding en hen ermee leren omgaan in het dagelijkse leven (voor meer info: https://www.gezondleven.be/kwaliteitsvolle-gezondheidsbevordering/ga-voor-mix-van-strategieën).

Een gezonde voeding in een gezonde omgeving

Eetgedrag verbeteren is een complexe uitdaging. Wat je eet is een persoonlijke keuze maar wordt ook beïnvloed door de fysieke en sociale omgeving. Alleen kennis of rationele argumenten, zoals voedingsinformatie op het etiket, volstaan meestal niet. Impulsief gedrag onder invloed van omgevingsprikkels neemt vaak de bovenhand. Een tekenend voorbeeld hiervan zijn de gevolgen van een obesogene omgeving: een toenemend toegankelijk en betaalbaar aanbod aan sterk bewerkt en calorierijk voedsel heeft bijgedragen tot de stijgende prevalentie van overgewicht en voedingsgerelateerde chronische aandoeningen.
Automatisch keuzegedrag, dat dikwijls leidt tot gewoontegedrag, kan beter in gunstige zin worden gestimuleerd door van de gezonde keuze ook de gemakkelijke keuze te maken. Eenvoudige aanpassingen in de omgeving kunnen een gezondere voedselkeuze bevorderen (ook bekend als nudging). Bijvoorbeeld, een ruim en aantrekkelijk gezond voedingsaanbod voorzien, een rustgevende en gezellige eetomgeving creëren en uniforme, inspirerende informatie geven.

Voor meer tips: zie 'Gezond in de kijker'

Vlaamse Richtlijnen voor gezonde maaltijden

Het Vlaams Instituut Gezond Leven ontwikkelde concrete richtlijnen voor gezonde warme maaltijden en broodjes op school en op het werk.
De richtlijnen werden besproken met verschillende cateraars, scholen en stakeholders en sluiten aan bij de aanbevelingen van de voedingsdriehoek, het Vlaamse voedingsvoorlichtingsmodel. Er is ook rekening gehouden met de aspecten betaalbaarheid, duurzaamheid (bv. een goede balans tussen dierlijke en plantaardige voedingsmiddelen, overconsumptie beperken, voedselverspilling voorkomen, seizoensproducten gebruiken, inspelen op de korte keten) en veiligheid en hygiëne bij het bereiden en serveren van de maaltijden. De context of de omgeving waarin de maaltijden worden aangeboden wordt eveneens aangekaart.

Leidraad met stappenplan en checklists

De gidsen met richtlijnen bieden scholen en bedrijven een houvast bij de organisatie van gezonde maaltijden als integraal onderdeel van een gezond voedings- en gezondheidsbeleid. Zij kunnen worden gebruikt om menu’s samen te stellen, bij de aankoop van voedingsmiddelen, voor het lastenboek met de cateraar, bij het zelf bereiden van maaltijden, bij de inrichting van de eetgelegenheden en bij de invoering van een gezonder voedingsaanbod in het school- of bedrijfsgebeuren. De gidsen geven ook tips om mensen warm te maken voor een gezonder aanbod en ze te stimuleren om voor de gezonde optie te kiezen.

Dranken en tussendoortjes

Naast de richtlijnen voor gezonde maaltijden en broodjes heeft het Vlaams Instituut Gezond Leven ook aparte richtlijnen uitgewerkt voor een gezond dranken- en tussendoortjesaanbod op school en op het werk. Water is de aanbevolen dorstlesser. Tussendoortjes zijn geen must maar goedgekozen tussendoortjes kunnen een goede aanvulling zijn van de maaltijden en bijdragen tot een gezond voedingspatroon. Gezonde keuzes zijn vers fruit, melk, yoghurt en plattekaas natuur, rauwkost, groentesoep en een handje ongezouten noten (voor meer info: www.gezondleven.be > zoeken op ‘omgevingsinterventies voeding’).

Versterkt engagement voedingsbeleid op school

Ter ondersteuning van het voedingsbeleid op scholen ondertekenden de Vlaamse ministers bevoegd voor Onderwijs en Volksgezondheid, de Unie van Belgische Cateraars, verschillende cateraars, Horeca Vlaanderen, het Vlaams Instituut Gezond Leven, Rikolto, de onderwijsverstrekkers en de koepels van ouderverenigingen op 30 april 2019 een charter voor gezonde, evenwichtige en duurzame schoolmaaltijden. Alle partners verbinden er zich toe om inspanningen te leveren om stapsgewijs een evenwichtig gezondheidsbeleid voor schoolmaaltijden te helpen bevorderen. Dit charter kwam er op vraag van cateraars, die aangeven dat scholen zich niet altijd bewust zijn van de verschillende criteria die van belang zijn voor de levering en de samenstelling van gezonde, evenwichtige en vooral duurzame schoolmaaltijden.
In november 2016, werd er ook een engagementsverklaring afgesloten om een evenwichtiger dranken- en tussendoortjesbeleid op scholen te bevorderen en om tegen 2021 alle gesuikerde frisdranken en ongezonde tussendoortjes uit de scholen te bannen.

Pas het aanbod stap voor stap aan

Plotse drastische veranderingen stoten vaak op weerstand. Pas het voedingsbeleid stap voor stap aan en in overleg met alle betrokkenen (directie, (keuken)personeel, cateraar, leerlingen, ouders). Gebruik de checklists in de gidsen met richtlijnen.

Stap 1: Breng het huidige aanbod (type voedsel en hoeveelheid) en de wensen en behoeften van
alle betrokkenen in kaart.

Stap 2: Vergelijk het huidige aanbod met de aanbevelingen.

Stap 3: Pas het aanbod stapsgewijs aan. Introduceer minder vertrouwde producten zoals noten en
peulvruchten geleidelijk aan en in overleg minder vertrouwde producten zoals noten en
peulvruchten.

Stap 4: Breng het voedingsbeleid aan bod in de klas of bij de werknemers van het bedrijf
(bv. via kookworkshops, infosessies, een nieuwsbrief, een ideeënbus voor lekkere en
gezonde recepten).

Huidig voedingsaanbod in scholen en bedrijven

Sinds 2003 onderzoekt het Vlaams Instituut Gezond Leven driejaarlijks het gezondheidsbeleid, inclusief het voedingsaanbod, in scholen en bedrijven. De laatste indicatorenmeting dateert van 2015. De resultaten van de huidige meting worden verwacht in 2021.

Scholen

Uit de laatste peiling blijkt dat ruim 60 % van de scholen warme maaltijden aanbiedt. De meerderheid werkt met een externe leverancier (cateringbedrijf of lokale traiteur). De aangeboden warme maaltijden kunnen nog gezonder. Belangrijke aandachtspunten zijn meer groenten en minder vet vlees aanbieden, minder vaak gefrituurde bereidingen op het menu zetten en vaker vers fruit en ongezoete melkproducten als dessert geven.
Broodjes worden bijna uitsluitend in secundaire scholen aangeboden. Er is meer aandacht voor gezonde broodjes dan vroeger. Scholen voorzien vaker groenten, bruin brood en mager beleg en de mogelijkheid om broodjes zonder saus te vragen.
Alle Vlaamse basisscholen en 80 % van de secundaire scholen bieden gratis water aan via een waterfontein, waterreservoir of watertappunt.
Recent onderzoek van 2018 laat bovendien zien dat het aanbod gesuikerde dranken in scholen sterk is gedaald. Zij bieden ook beduidend minder ongezonde tussendoortjes aan zoals koeken, wafels, snoeprepen, chips en zoute snacks. Het uiteindelijke doel is dat scholen tegen 2021 geen suiker- en vetrijke dranken en tussendoortjes meer aanbieden.

Bedrijven

De laatste indicatorenbevraging bij Vlaamse bedrijven toont een verbetering in vergelijking met 2012, vooral op het vlak van de kwaliteit van het aanbod, maar voeding blijft laag op de bedrijfsagenda staan. Bedrijven bieden in het algemeen meer fruit, soep en water aan en minder gesuikerde frisdranken. 41 % van de bedrijven heeft een eigen cafetaria en 8 % een bedrijfsrestaurant. In 30 % van de bedrijven worden er ’s middags belegde broodjes aangeboden en het merendeel ervan biedt de mogelijkheid om te kiezen voor bruin brood, groenten en mager beleg. Het aanbod aan warme maaltijden is in het algemeen nog niet gezond en evenwichtig samengesteld. Ook nudging-methoden worden nog maar weinig toegepast. Er is dus ook in bedrijven nog veel ruimte voor verbetering.